Allahın adı ilə.
Müasir dövrümüzdə müzakirə edilən mövzulardan biri də Bakı əhalisinin milli mənsubiyyəti məsələsidir.
Dəyərli tarixçimiz Ələkbər Ələkbərov yazır: “Bakı kəndlərinin əksəriyyəti (Suraxanı və Balaxanı istisna olmaqla) türk kəndləridir. Bəzi kəndlərdə “tat” məhəllələri də vardır. Amma bu heç də o demək deyil ki, tatlar orada üstünlük təşkil edir və biz “tat” deyəndə mütləq irandilli xalqların nümayəndələrini nəzərdə tutmalıyıq, çünki yerli əhali hazırda da cənubdan bura gələn türklərə bəzən “tat” da deyir. Bu problem isə çox vaxt dolaşıq yaradan məsələlərdən biri olub və bəzən buna əsasən elmi ədəbiyyatda da Bakı əhalisini “iran mənşəli” kimi təqdim etməyə cəhdlər də edilib.” (“Bakı möcüzələri”, Ələkbər Ələkbərov).
Hörmətli tarixçimiz iddia edir ki, guya Bakının iki kəndi – Suraxanı və Balaxanı istisna olmaqla qalan kəndlər türk kəndləri imiş.
Ancaq, Bakı xanlarının nəslindən olan, əslən bakılı olan, Azərbaycanın görkəmli ziyalısı, mərhum Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794 -1847) məşhur “Gülüstani-İrəm” adlı əsərində bildirir ki, altı tərəkəmə kəndi xaric, Bakı əhlinin hamısı tat dilində danışırlar. Görkəmli ziyalımız yazır: “Şamaxı ilə Qudyal (indiki Quba) şəhərləri arasında qalan mahalda, məsələn: Şirvanda Hovz, Lahıc və Qoşunlu; Qubada Bərmək, Şəmpara, Buduğun aşağı hissəsi və bütün Bakı ölkəsində - altı tərəkəmə kəndindən başqa - bütün əhali tat dilində danışır. Məlum olur ki, bunların da əsli farsdır. Quba ölkəsinin qərb qismi – xüsusi dilə malik olan Xınalıq kəndindən başqa - Samur və Kürə nahiyələri və Təbərsəranın Dərə və Əhmərli adlı iki mahalı, müxtəlif ləhcəli xüsusi dilə malikdirlər. Bunlar türk dilində danışan əhalini moğol adlandırırlar.” (“Gülüstani-İrəm”, Abbasqulu ağa Bakıxanov. Səh. 30. Bakı-1951).
Azərbaycanın digər görkəmli ziyalısı Həsən Bəy Zərdabi (1837-1907) də Bakı kəndlərində tat dilinin hakim olduğu faktını təsdiqləyir. Hörmətli ziyalımız “Dil davası” adlı məqaləsində yazır: “Bakı kəndlərinin əhli bu axır zamanacan tat dili danışırlar və bu halda da kəndlərin çoxu o dili danışır. Amma onların hamısı türk dilində də danışırlar. Ona görə demək olur ki, burada da tatlar türkləşirlər. Bircə Lənkəran uyezdində talış mahalında tatlar qalıblar ki, onların ətrafında olan türklər mirur ilə (tədricən - N.S.) onları da türkləşdirəcəkdirlər.” (“Dil davası”, Həsən bəy Zərdabi. "Həyat" qəzeti №12, 13 yanvar 1906-cı il).
Məsələ burasındadır ki, Həsən bəy Zərdabinin də qeyd etdiyi kimi, o dövrdə “türkləşdirmə” siyasəti aparılır, tatlar “türkləşdirilirdilər”.
Bakı əhalisinin əksəriyyətinin türk olduğu, çox az hissəsinin tat olduğu iddiası da bir növ həmin siyasətin tərkib hissəsidir. Lakin, həqiqətə zidd olan bu kimi əsassız iddialar irəli sürmək mənasızdır. Tariximiz bizim tariximizdir. “Bizim” olması üçün onu “türkləşdirməyə” ehtiyac yoxdur.
Unutmamalıyıq ki, milliyyətindən asılı olmayaraq hər kəs Adəmin (ə) övladıdır. Bütün millətlərin kökü birdir. Yaradılış baxımından bütün insanlar bir-biriylə qardaşdır. Heç bir millətin digərindən öz-özlüyündə heç bir üstünlüyü yoxdur. Allahın yanında üstünlük yalnız təqvaya görədir.
Yazını görkəmli ziyalımız, yazıçı Anarın sözləri ilə bitirmək istəyirəm. Hörmətli Anar “Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr” adlı məqaləsində yazır: “Xalqlar dostluğundan danışanda, əlbəttə, bu anlayışın ən vacib tərəfi Azərbaycanın öz içində yaşayan müxtəlif xalqların doğmalığıdır. Azərbaycanda yaşayan xalqların özlərini azərbaycanlı sayması ədalətli və düzgündür. Amma azərbaycanlı olmaqla yanaşı, ləzgi ləzgiliyini, talış talışlığını, avar avarlığını, tat tatlığını, kürd kürdlüyünü danmamalıdır və danmır. Eyni cür Azərbaycan türkü də azərbaycanlı olmaqla bərabər, türklüyünü danmamalıdır. Bir şərtlə. Vaxtilə müəyyən kontekstdə deyilmiş "Türkün türkdən başqa dostu yoxdur" sözlərini birdəfəlik unutmaq şərtilə. Sovet vaxtında yasaq olunmuş, açıq, ya gizli daşıyıcıları təqiblərə, cəzalara, ölümə, sürgünə məhkum edilmiş türkçülük ideyalarının bu gün dirçəlməsini təbii hal kimi qəbul etmək lazımdır. Amma bu işdə də ifrata varmaq olmaz. Türkçülüyü sırf filoloji qavramda qəbul edərək real tarixi gerçəklərə göz yummaq mənasızdır. Yəni dilimizin tarixi kökləri baxımından qazax, ya başqırd mənə nə qədər yaxın olsa da, ayrı dil sistemində danışan talışdan, ləzgidən, ya kürddən yaxın deyil. Əsrlər boyu adət-ənənələri, məişət özəllikləri, əxlaq anlayışları, nəhayət, mətbəxləri bir olmuş tat, avar mənə eyni dil sisteminə malik olduğum xakasdan, ya yakutdan doğmadır. Ailə bağları da Azəri türklərini çuvaşlarla, ya tuvalılarla deyil, talışlarla, kürdlərlə, ləzgilərlə və özünə qürurla "Azərbaycanlıyam" deyən bütün başqa millətlərlə bağlayır.” (“Əsərlər (IV cild)”, Anar. Səh. 25-26. Nurlan, Bakı, 2004. “Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr (Noyabr, 1999)” məqaləsindən.).
Nicat Səfərov