Allahın adı ilə.

Hörmətli Ələkbər müəllim!

Dəyərli vaxtınızdan ayırıb “Bakı kəndləri və tatlar” adlı yazımızı cavablandırdığınız üçün sizə təşəkkür edirəm!

Əsas mövzumuz Bakı və bakılılar olduğu üçün ilk öncə sizin bu mövzuda yazdıqlarınıza münasibət bildirmək istəyirəm.

Yazırsız: “Birincisi, mən yenə də deyirəm ki, tat dilində danışmaq, heç də tat olmağa dəlalət etmir. Keçən əsrin ortalarına kimi Bakı kəndlərinin əksəriyyətində tat dilini biliblər və danışıblar. Bu da, şübhəsiz şiəliyin təsiri ilə meydana gələn bir əlamətdir!!!”

Əgər tat dilində danışmaq heç də tat olmağa dəlalət etmirsə, heç türk dilində danışmaq da türk olmağa dəlalət etmir. Bakı kəndlərinin əksəriyyətinin tat dilini bilmələri onların tatəsilli olduqlarına görədir. Bəli, hal-hazırda da həmin tatəsilli bakılılar türk dilini bilirlər və onların türk dilini bilmələri türk olduqları anlamına gəlməz.

Üç nida ilə iddia edirsiz ki, “şübhəsiz bu şiəliyin təsiri ilə meydana gələn əlamətdir”. Bu iddianız əsassız iddiadır. Bakı kəndlərində əhalinin tat olmasının və təbii olaraq tatca danışmasının şiəliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. Məgər “şiəliyin dili” tat dilidir ki, “türkəsilli” bakılıları “tatlaşdırsın”? Əgər siz bu iddiada təkid edirsizsə, zəhmət olmasa buyurun tutarlı dəlillərinizi təqdim edin!

Yazırsız: “Elə götürək mənim ana xətti ilə Hövsandakı nəslimi. Bu nəsil əslən oquz-əfşardır…”

Sizin qohumlarınızın türkəsilli olmaları və tat dilini bilmələri, Bakı əhalisinin bütünlükdə türk olduqları və tat dilini bildikləri anlamına gəlməz. Zatən tat diyarı olan Bakıda az da olsa türkəsilli ailələrin yaşadığı inkar edilmir.

Yazırsız: “Amma ağsaqqallarımız tat dilini bilib. Bununla biz tat olmadıq ki? Məgər rus Romanovlar sarayı fransız dilində danışmaqla fransız oldu, yaxud Sultan Yavuz Səlim şeirlərini fars dilində yazdığı üçün “fars” sayılmalıdır? Təbii ki, bu cəfəng bir ideyadır!”

Gətirdiyiniz misallar uyğun misallar deyil. Romanovlar Rusiyada hakimiyyətdə olan bir ailə idi. Onların rus olduqları hər kəsə məlumdur. Romanovların təlim-tədris nəticəsində fransız dilini öyrənmələri və fransız dilində danışa bilmələri əlbəttə onların fransız olduqları anlamına gəlməz. Həmçinin, Səlimin də fars dilini öyrənib şerlərini fars dilində yazması onun fars olduğu anlamına gəlməz. Çünki, Romanovların rus olduqları, Səlimin türk olduğu hamı tərəfindən bilinən, inkar edilməsi mümkün olmayan faktdır. Bunların isbatı üçün xüsusi araşdırmaya ehtiyac yoxdur.

Ancaq, sizin tatəsilli bakılıları türkəsilli adlandırmağınız və onların tat dilini, guya Romanovların fransızcanı öyrəndikləri kimi, Səlimin farscanı öyrəndiyi kimi öyrəndikləri iddianız tamamilə əsassız, həqiqətə uyğun olmayan, inkar edilməsi üçün kifayət qədər faktların olduğu bir iddiadır.

Əlbəttə, Bakı əhalisinin tat dilində danışması barədə əsasən iki səbəb təsəvvür edilə bilər:

1 ) Onlar tatəsilli olduqları üçün tat dilində danışırlar.
2) Onlar türkəsillidirlər, ancaq tat dilində də bildikləri üçün tat dilində danışırlar.

Siz, məsələnin məhz ikinci variantda deyildiyi kimi olduğunu iddia edirsiz. Halbuki, ikinci variantdakı iddia, əsassız iddiadır.

Yazırsız: “ Həmin problemlə dağlılar da rastlaşırlar. Bir çox dağlının tat dilini bilməsi, heç də onların tat olmasına dəlalət etmir. Məsələn, Cəfər Cabbarlılın saytda oturdulan pasportuna diqqətinizi cəlb edirəm. Bu sənəddə onun milliyyəti „TÜRK“ yazılıb.”

Birincisi, biz qətiyyən belə bir “problem”lə rastlaşmırıq. Tatların tat olmadıqlarını, əslən türk olduqlarını iddia etmək, talışların, kürdlərin, ləzgilərin və s. millətlərin əslən türk olduğunu iddia etmək kimi bir şeydir. Dağlılar tat olduqlarını çox gözəl bilirlər. Dağlıların tat dilini bilmələri onların tatəsilli olduqlarına görədir.

Əksinə, dağlıların türk dilini bilməsi, onların türk olmasına dəlalət etmir. Bu gün əksər dağlı gənclər öz ata-babalarının dili olan tat dilini bilmir, türk dilində danışırlar. Ancaq, onların türk dilini bilmələri, türkcə danışmaları türk olduqlarına dəlalət etmir. Sizin dediyiniz “bir millətin dilini bilmək, o millətdən olmaq anlamına gəlməz” qaydası bu məqamda keçərlidir, sizin istifadə etdiyiniz məqamda yox.

İkincisi, Cəfər Cabbarlının, yaxud qeyrisinin pasportunda “türk” yazılması, onun türk olduğu anlamına gəlməz. Bu, o dövrdə aparılan siyasətin nəticəsi idi ki, türkəsilli olub-olmamasına baxmayaraq, Azərbaycan əhalisinin pasportunda “türk” yazılırdı. Yoxsa siz iddia edirsiz ki, ləzgilərin pasportunda “ləzgi”, kürdlərin pasportunda “kürd”, talışların pasportunda “talış”, tatların pasportunda “tat” yazılırdı?

Üçüncüsü, Cəfər Cabbarlının türkəsilli olduğunu fərz etsək belə, bu, bütün dağlıların türkəsilli olduğu anlamına gəlməz. Çünki, Bakıda olduğu kimi, Xızıda da tatlarla yanaşı, türk ailələr də yaşayırdılar. Əgər Cəfər Cabbarlı türkəsillidirsə, bütün dağlılar mütləq türkəsilli hesab edilməlidir? Məgər Barak Hüseyn Obama əslən keniyalı olduğu üçün bütün amerikalılar keniyalı hesab edilir?

Dördüncüsü, Cəfər Cabbarlının, hətta, özünün belə özünü türk hesab etməsi, onun əslən türk olduğu anlamına gəlməz. Mərhum Əbülfəz Elçibəy də özünü türk hesab edirdi, qatı türkçü idi. Ancaq, əslində Muhəmməd peyğəmbərin (s) nəslində idi, seyyid idi. Yəni, ərəbəsilli idi. Bu da o deməkdir ki, bir insanın özünü hansı millətə mənsub hesab etməsi yox, əslində hansı millətə mənsub olması önəmlidir.

Xülasə, Cəfər Cabbarlının əslən türk olduğu iddiası doğru olmuş olsa belə, bu, ümumilikdə dağlıların tat olmadıqları, türk olduqları, ancaq tat dilində də bildikləri iddiasını doğrulamaz.

Yazırsız: “Dediyim kimi, etnik mənsubiyyətin göstəricilərindən biri də hər bir xalqın etnopsixikasıdır. Məsələn, siz çox güman ki, „Baharın 17-ci anı“ filminə baxmısınız. Orada Ştirlis öz köməkçisinə deyir ki, siqareti yandırmazdan əvvəl onu əzmək almanlara yox, ruslara xasdır. Buna görə də, yalnız Türk düşüncə tərzinə mənsub olduğuna görə C.Cabbarlı „Ədirnə fəthi“ni yazıb və „Od gəlini“ndə Elxan obrazını yaradıb!”

Gətirdiyiniz misala nəzərən deyirəm ki, ruslardan başqa, almanların da, digər millətlərin də arasında siqareti çəkməzdən öncə əzmək adəti olan insanlar ola bilər. Bu onların rus olduqları anlamına gəlməz. Həmçinin, rusların da arasında siqareti əzmədən çəkənlər ola bilər. Bu o demək deyil ki, onlar rus əsilli deyillər. Bir məqam da budur ki, siqaret çəkməyən ruslar da var. Bu, onların əslən rus olmadıqları anlamına gəlməz.

Dədə Qorqud dastanında, haqqında danışılan bir çox adətlər hal-hazırda oğuz əsilli türklərdə yoxdur. Məsələn, “ağ çadır-qara çadır” məsələsinə bu gün oğuz türkləri riayət edirlərmi? Başqa misallar da çəkmək mümkündür. Xülasə, etnopsixika mütləq və qəti deyil.

Yazırsız: “Bəli, Bakı türk kəndlərinin əslən türk mənşəli olmasına baxmayaraq, onların çoxunda „tat“ məhəllələri olub. Amma bu o heç də demək deyil ki, onlar mənşəcən irandillidir və irandillilər orada üstünlük təşkil edib. Adı çəkilən problem çox dolaşıq bir məsələdir, çünki, Arazdan şimalda yaşayanlar cənubdan gələn türkləri də həmişə „tat“ adlandırıblar. Məsələn, indiyə kimi „Qala“ kəndi də tat mənşəli kimi təqdim edilirdi. Qala kəndinin mərkəzinin „Tərəkəmə“ məhəlləsi olması isə artıq onun sırf Türk əsilliliyindən xəbər verir!!!”

Hörmətli Ələkbər Müəllim!

Bakının kəndlərinin türk kəndləri olduğu və bakılıların türkəsilli olduqları sizin iddianızdır. Həqiqət budur ki, Bakı əhalisinin əksəriyyəti tatəsillidirlər və bunun belə olduğu barədə kifayət qədər dəlillər var.

Diqqətinizə çatdırım ki, haqqında danışdığınız məhəllələr “tat məhəllələri” yox, “dağlı məhəllələri” adlandırılır. Hal-hazırda da mövcuddur. Dağlılar Bakıya, əsasən Xızıdan köçüblər. Dağlıların sıx məskunlaşdıqları yerlər “dağlı məhəlləri” adlandırılıb.

Bir məhəllənin hansısa camaatın, əhalinin adıyla adlandırılması, onların sonradan gəldiklərinin əsas göstəricilərindən biridir. Əgər dağlılar əslən bakılı olsaydılar, yaşadıqları yerlər “dağlı məhəlləsi” adlandırılmazdı. Məgər bakılıların yaşadıqları Bakıda “bakılı məhəlləsi” varmı? Talışların yaşadıqları zonada “talış məhəlləsi” varmı? Odur ki, tatəsilli bakılıların yaşadıqları Bakıda da “tat məhəlləsi” ola bilməzdi, olmayıb və yoxdur da. Həmçinin Qala kəndinin mərkəzinin "Tərəkəmə" məhəlləsi adlandırılması da, türklərin Qalada, ümumən Bakıda azlıqda olmalarının əsas göstəricilərindən biridir.

Bəli, bakılılar tatəsillidirlər. Ancaq Bakıda türkəsilli ailələr də yaşayırdılar. Yaşadıqları ərazi onların adıyla bağlı idi. Siz Bakı kəndlərinin içində “tatların kəndi” mənasına gələn bircə dənə də olsun kənd göstərə bilərsinizmi? Məsələn, Bakıda türklərin adıyla bağlı Türkan kəndi var. Bu, türklərin tatəsilli yerli Bakı əhalisindən olmadıqlarının göstəricisidir.

Sara xanım Aşurbəyli yazır: “Mardların yaşadığı yeri bildirən Mərdəkan, türklərin məskənini bildirən Türkan, kürdlərin yaşayış yerini bildirən Kürdəxanı etnonimləri açıq-aydın istər mardların, istərsə də türklərin və kürdlərin yarımadanın özgə tayfalara mənsub əhalisi olduğunu və həmin tayfaların Abşeron ərazisində etnik azlıq təşkil etdiyini göstərir.“ (“Bakı şəhərinin tarixi: Orta əsrlər dövrü”, Sara Aşurbəyli. Səh.29. Bakı-2006)

Heç şübhəsiz, - Sara xanım Aşurbəylinin də təsdiqlədiyi kimi - türklər nəinki Bakıda, ümumiyyətlə Abşeron yarımadasında etnik azlıqdırlar.

Əksinə, Bakı kəndlərinin, demək olar ki, hamısının adı İran leksikasına məxsusdur. Yeri gəlmişkən, sizin “türk kəndi” hesab etdiyiniz Buzovna da bu siyahiyə daxildir. Sara xanım Aşurbəyli yazır: “Abşeron toponimikasında İran qatı olduqca güclüdür. Ehtimal ki, irandilli əhali bu bölgəyə artıq e.ə. I minilliyin birinci yarısında gəlmişdir. Məlumdur kı, skif tayfaları Azərbaycan ərazisindən gəlib keçmiş və onların bir hissəsi, şəksiz, göstərilən bölgədə məskunlaşmışdır. Bunu arxeoloji materiallar da sübut edir. Bilgəh, Zabrat, Bülbülə, Ramana, Buzovna, Masazır, Corat, Mərdəkan, Novxanı, Suraxanı, Balaxanı, Nardaran, Digah, Goradil, Xırdalan və digər toponimlər İran leksikasına məxsusdur.” (“Bakı şəhərinin tarixi: Orta əsrlər dövrü”, Sara Aşurbəyli. Səh.29. Bakı-2006)

İndi isə Bakıxanov haqqında dediklərinizə nəzər salaq. Yazırsız: “O ki, qaldı A.Bakıxanova, birincisi, onun „Gülüstani İrəm“ əsərini ilk qaynaq kimi qəbul etmək düzgün deyil və həm də orada xeyli qüsurlar da tapmaq mümkündür. Məsələn, bu, Bakıxanovun albanların mənşəyi və „Azərbaycan“ adının izahı ilə bağlı düşüncələrində də müşahidə edilir.”

Mən Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərini ilk qaynaq kimi götürmürəm. Amma, hər halda sizin “Bakı möcüzələri” adlı məqalənizi də “ilk qaynaq” kimi götürmək mümkün deyil. Məhz sizin iddialarınızın qarşısında Bakıxanovun əsərindən sitat gətirmişəm. Yoxsa, Bakıxanovun əsərini ilk qaynaq kimi götürmürük və heç belə bir fikrimiz də yoxdur.

Əlbəttə Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” adlı əsərində də qüsurlar ola bilər. Ancaq, sizin “Bakı möcüzələri” adlı yazınızda da qüsurlar var. “Gülüstani-İrəm” əsərində qüsurların olması, Bakıxanovun, haqqında danışdığımız məsələdə də qüsurlu, yaxud uydurma məlumat verdiyi anlamına gəlməz. Əksinə, siz öz yazınızdakı qüsuru qüsur hesab etmədiyiniz üçün, Bakıxanovun bu barədə verdiyi məlumatları qüsurlu hesab edirsiz. Sizə görə siz həqiqəti deyirsiz. Halbuki həqiqət, Bakıxanovun dediyidir.

Yazırsız: “A.Bakıxanov da „şimallı“ olaraq, təbii ki, cənubdan bura köç edən türkləri də „iran“ dilini bildikləri üçün „tat“ kimi qələmə verib.”

Bəlkə elə siz türkəsilli və türkçü olduğunuz üçün yerli tat əhalisinin cənubdan bura köçdüyünü iddia edirsiz? Bəlkə elə siz türkəsilli və türkçü olduğunuz üçün tatəsilli əhalini “tat dilini bilən türklər” kimi qələmə verirsiz? Heç şübhəsiz, qüsur sizin iddianızdadır, Bakıxanovun verdiyi məlumatda yox.

Bakıxanov öz əsəri barədə yazır: “Tarix yazmaqda lazım gələn qaydalara riayət etdim: mətləbləri müxtəsər və sadə ibarələrlə yazdım, tədricə diqqət etdim və hadisələr arasındakı rabitəni gözlədim, millət təəssübündən və vətən tərəfdarlığından çəkindim. Hər bir mətləbi mötəbər sözlər, cürbə- cür kitablar və məktublar, sultanların fərmanları, sikkələr, asari- ətiqələrin qalıqları və əhalinin bir məzmunlu müxtəlif təqrir və bəyanları ilə mümkün dərəcədə əsaslandırmağa çalışdım. İxtilaflı yerlərdə əlamət və nişanələrə istinad və əqli ehtimallara müraciət etdim.” (“Gülüstani-İrəm”, Abbasqulu ağa Bakıxanov. Səh. 11. Bakı-1951.)

Mərhum Bakıxanov özü yazır ki, ”millət təəssübündən və vətən tərəfdarlığından çəkindim”. Yəni, o, bu əsəri yazarkən “bakılı-gəlmə”, “tat-türk”, sizin təbirinizcə desək “şimalli-cənublu” və s. bu kimi təəssübkeşliklərə yol vermədiyini qeyd edir. Siz isə Bakıxanovu “şimallı-cənublu” söhbətinin təsiri altında türkləri “tat” kimi qələmə verməkdə ittiham edirsiz.

Bakıxanov əsilzadə bakılılardan olub, ata-babası Bakının xanları olublar. Onun üçün, Bakı əhalisinin “tat” və ya “türk” olması arasında nə kimi fərq ola bilərdi?

Tat dilində danışmağın tat olmaq anlamına gəlmədiyini iddia edirsiz. Sözünüzdən belə çıxır ki, Bakıxanovun “bütün Bakı ölkəsində - altı tərəkəmə kəndindən başqa - bütün əhali tat dilində danışır” fikrindən bakılıların tat olduğu fikrini çıxarmaq doğru deyil. Guya tat dilində danışmaq, tat olmağa dəlalət etmirmiş və guya bakılılar əslində türk imiş, ancaq tat dilində də danışırmışlar.

Birincisi, Bir daha təkrar edirəm ki, bu, sizin irəli sürdüyünüz iddiadır ki, guya bakılılar türkəsillidirlər, amma tatca da bildiklərinə görə tat dilində danışırdılar. Ancaq, Bakıxanovun verdiyi məlumat sizin bu iddianızı inkar edir. Əgər bakılılar türkəsilli olsaydılar və sadəcə tat dilini də bildikləri üçün tatca danışmış olsaydılar, Bakıxanov bir sonrakı cümlədə “məlum olur ki, bunların da əsli farsdır” deməz, “əslində bunların əsli türkdür, amma, tat dilində də danışırlar” deyərdi.

İkincisi, Bakıxanovun verdiyi məlumatda “tat dilində də danışırlar” deyilmir, “tat dilində danışırlar” deyilir. Əgər bakılılar tatcadan başqa bir dildə də, məsələn türkcə danışsaydılar, danışa bilsəydilər, Bakıxanov ya bunu birbaşa qeyd edər, ya da “tat dilində də danışırlar” yazardı. Bununla da tatların tat diliylə yanaşı türk dilində də danışdıqları ehtimalı yaranardı. Beləliklə sizin iddianızın “isbatı” üçün, azacıq da olsa “işıq yeri” yaranmış olardı. Əgər onların tatca danışmaqları tat olduqlarını bildirmirsə, bəs türk olduqlarını bildirən “dəlil” nədir? Ümumiyyətlə, dili türkcə olan əhali öz dillərini qoyub niyə görə tatca danışsınlar ki? Bunun üçün heç bir ciddi səbəb yox idi.

Bakıxanovun,“tat dilində də danışan türklər” haqqında yox, “tat dilində danışan tatlar” haqqında məlumat verdiyini Sara xanım Aşurbəyli də təsdiq edir. O, yazır: “Bakıxanovun məlumatına görə Abşeronda türklər yaşayan bir neçə kənd istisna olmaqla, qalan kəndlərin əhalisi tatlar olmuşdur.” (“Bakı şəhərinin tarixi: Orta əsrlər dövrü”, Sara Aşurbəyli. Səh.226. Bakı-2006)

Kaşğarlının “Divan”da “tat” adı haqqında verdiyi məlumatlara gəlincə. Yazırsız: “ Mən bu səpkidə burada geniş tarixi araşdırma aparmaq fikrində deyiləm. Çünki mənim bu cavabım yalnız açıq məktubdur, araşdırma deyil. Lakin Nicat müəllimə „tat“ adının mənşəyi ilə bağlı məlumatlarının zənginləşdirməsi üçün Mahmud Qaşqarlının „Divan“ına müraciət etməsini məsləhət görürəm.”

“Tat” adının mənşəyi barədə, haqqında danışdığınız kitabda heç bir məlumat verilməyib. Sadəcə, “tat” deyilərkən kimlərin nəzərdə tutulduğu barədə məlumat var.

Yazırsız: “Yazılı qaynaqlardan bilindiyi kimi, həmin „termin“ Göytürklərin dövründə türk-tabğacların Tanrıçılıqdan üz döndərib buddist olmasından sonra onlara aid edilib.”

Ümumi şəkildə “qaynaqlar” deyib məsələnin üstündən ötmək doğru deyil. Heç olmasa bir nümunə göstərmək lazımdır. Əgər “Divan”ı nümunə olaraq göstərmisizsə, orda siz dediyiniz məlumat yoxdur.

Yazırsız: “Yəni Göytürklərin düşüncəsinə görə tabğaçlar dönük çıxıblar və bununla da „tat“ olublar!”

Türkəsilli “dönük” taqğaçların öz soydaşları tərəfindən dönük hesab edilməsinin “tat” sözünün mənşəyi, mənası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Əgər “Divan”a diqqət etsəniz, özünüz də bunun şahidi olarsız.

Bəli, türklərin tat xalqı haqqında təhqiramiz ifadələr işlətdikləri və onlar haqqında müxtəlif məsəllər uydurduqları “Divan”da öz əksini tapıb. Ərəblərdə də farsları “məcusi” (atəşpərəst kafir) adlandırmaq ənənəsi olub və hal-hazırda da var. Ancaq heç şübhəsiz, bu təəssübkeş, təkəbbürlü, şovinist və İslam əxlaqına zidd düşüncələrin bütün ərəblərdə və türklərdə olduğunu düşünmək insafsızlıq olar.

“Divan”da kafirlərin tatların adıyla “tat” çağırıldığı qeyd edilir. Ancaq, söhbət “Divan”dan gedirsə, bu əsərdə guya taqğaç türklərinin tanrıçılıqdan dönüb buddist olduqları üçün digər türklər tərəfindən “dönük kafir” mənasında “tat” adlandırıldıqları haqqında heç bir məlumat yoxdur.

Ümumiyyətlə, “dönük” (mürtəd) ilə kafir arasındakı fərq budur ki, “dönük” əvvəlcə “iman gətirən” olub. Lakin, sonradan öz inancından döndüyü üçün “dönük”, yəni “dindən çıxmış, mürtəd olmuş kafir” hesab edilir. “Dönük” olmayan kafir isə əvvəldən kafir olandır. “Divan”da, sizin haqqında danışdığınız “dönüklük” barədə heç bir məlumat verilmir.

Yazırsız: “M.Qaşqarlı əsərində tat termininin bir sıra izahını da verir. Təbii ki, Divanla ətraflı tanış olsanız, daha yaxşı olardı!”

Kaşğarlı “Divan”da “tat” termininin nə manaya gəldiyini izah edə bilmir. Sadəcə, kimlərə tat deyildiyini qeyd edir. Əgər siz özünüz “Divan”la ətraflı tanış olsanız və məsələlərə diqqət etsəniz, belə olduğunu özünüz də görərsiz.

Yazırsız: “Amma… bu məlumat onu bir daha təsdiqləyir ki, „tat“ özlüyündə bir „türkizmdir“”

Sizin işlətdiyiniz “tat özlüyündə türkizmdır” cümləsi qətiyyən açıqlayıcı deyil. Necə yəni, “tat türkizmdir”? Ola bilsin ki, “Divan” əsasında “tat” adının və tatların türkmənşəli olduqlarını deyə bilmədiyinizə görə belə aydın olmayan cümlə qurmusuz. Çünki, elə “Divan”da da tat xalqının türkəsilli olmadığı açıq-aşkar göstərilir.

Mamud Kaşğarlı taqğaçlar haqqında məlumat verdikdən sonra, ayrıca tat taqğaçlar haqqında da məlumat verir. O, yazır: “buradakı “tat” sözündən farslar, “taqğac” sözündən isə türklər murad edilir. Məncə, ən doğrusu elə bu söylədiyimdir. İslam ölkələrində də belə bilinir, orada da elədir. Hər ikisi də doğrudur.” (”Divanü lüğət-it-türk”, Mahmud Kaşğari. Səh. 443. I cild. Bakı-Ozan-2006.)

Mahmud Kaşğarlı açıq-aşkar yazır ki, “tat sözündən farslar murad edilir”. Kaşğarlı “tat” sözünün türkmənşəli olduğunu demir, sadəcə “tat” deyərkən farsların nəzərdə tutulduğunu, İslam ölkələrində də bunun belə olduğunu deyir. Ardıyca Kaşğarlı “məncə ən doğrusu elə bu söylədiyimdir” deməklə “tat” sözündən farsların nəzərdə tutulmasının ən doğru variant olduğunu bildirir. Əgər “tat” adı türkmənşəli olsaydı və türk dilində konkret bir mənası olsaydı, Kaşğarlı qətiyyətlə bildirərdi ki, “tat” sözünün türk dilində mənası budur və farslara məhz bu mənaya görə “tat” deyilir, digər xalqlara da bu söz türk dilindən keçib.

Həmçinin, əgər həqiqətən də “tat” adı türkmənşəli olsaydı, daha Kaşğarlı “məncə ən doğrusu budur” deyərək seçim etmək məcburiyyətində qalmaz, digər İslam ölkələrində “tat” deyilərkən nəyin nəzərdə tutulduğunu önəmsəməz, türklərin nəzərdə tutduqları mənanın ən doğru məna olduğunu müdafiə edərdi. Lakin, Kaşğarlı belə etmir. Sahəni bir az da genişlədərək İslam dünyasında “tat” deyilərkən farsların nəzərdə tutulduğunu və bunun ən doğru variant olduğunu bildirir.

İşin əsli budur ki, türklər özlərindən olmayan iranmənşəli tat xalqının adını, özlərindən olmayan və ya özlərindən hesab etmədikləri digər xalqlara da şamil ediblər. Yəni, özlərindən hesab etmədikləri xalqları ümumi şəkildə bir xalqın adıyla – tat xalqının adıyla çağırıblar.

Kaşğarlı, haqqında danışdığınız taqğaçlar barədə məlumat verərkən yazır: “taqğaç türklərin bir boyudur, bu diyarda yaşayırlar. Bu sözdən alınaraq “tat taqğaç” deyilir ki, bu da uyğur, tat, çinli deməkdir. Bu, taqğaçdır.” (Yenə orada)

Deməli, burda Mahmud Kaşğari “tat” sözünün “uyğur, tat, çinli” demək olduğunu bildirir. Ancaq, bu məlumat açıqlayıcı deyil.

Əgər diqqət etsəniz, Kaşğarlı tatlarla yanaşı, uyğurlara da, çinlilərə də “tat” deyildiyini qeyd edir. Yəni, Kaşğarlı tatlara tat deyildiyini yazır. Bu zatən məlumdur. Əgər “tat” adında bir xalq olmasaydı, sadəcə türklər müxtəlif adlı xalqlara “tat” desəydilər, daha Kaşğarlı “tatlara tat deyildiyini” yazmazdı. Deməli, “tat” adlı xalq var idi ki, Kaşğarlı tatlarla yanaşı, çinlilərə də, uyğurlara da tat deyildiyini yazır. (Lakin, “tat” sözündən İslam ölkələrində uyğurların və çinlilərin nəzərdə tutulduğunu qeyd etmir.)

Tat xalqının adıyla yanaşı, uyğurların və çinlilərin adının çəkilməsi bunu göstərir ki, türklər özlərindən hesab etmədikləri uyğurları və çinliləri də özlərindən olmayan bir xalqın, yəni, tat xalqının adıyla çağırırlar.

“Divan”da “börk” (başlıq, papaq) haqqında məlumat verilərkən deyilir: “tatsız turk bolmas, başsız bork bolmas = tatsız (əcəmsiz) türk, başsız börk olmaz» (”Divanü lüğət-it-türk”, Mahmud Kaşğari. Səh. 357. I cild. Bakı-Ozan-2006.) Mötərizə içərisindəki “əcəm” sözü Kaşğarlının öz əlavəsi deyil. (Məlum olduğu kimi ərəblər qeyri-ərəblərə ümumilikdə “əcəm” deyirdilər.) Ehtimal ki, tərcüməçinin – Ramiz Əskərin əlavəsidir. Bu kitab Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutu tərəfindən buraxılıb. Fikrimcə siz, onların da “Divan”la ətraflı tanış olmadıqlarını iddia etməzsiz.

Bu cür ümumiləşdirmələrin nümunələri də var. Məsələn, bir zamanlar Azərbaycan xalqına ümumilikdə “tatar” deyirdilər. Yaxud, hal-hazırda Türkiyə vətəndaşı olan hər kəsə ümumilikdə türk deyirlər.

Diqqət edilərsə Kaşğarlı “tat taqğaç” sözündəki “tat” sözündən farsların, “taqğac” sözündən türklərin nəzərdə tutulduğunu bildirir. Bu izahla “tat taqğaç” sözünə baxsaq, bu sözün “fars türklər”, yəni, “farslaşmış türklər” mənasına gəldiyi məlum olar. Yəni, Kaşğarlının verdiyi izahdan belə məlum olur.

"Tat” adının guya “yad, özgə” mənasına gəldiyi, “tat” sözünün “yad (yat)” sözündən əmələ gəldiyi, zaman keçdikcə, tədricən dəyişərək “tat” formasına düşdüyü və s. bu kimi iddialar, cəfəngiyyatdan başqa bir şey deyil. Məsələ burasındadır ki, “Divan”da “yat (yad)” haqqında da məlumat verilib. Yəni, həmin dövrdə “yad” sözü də işlədilib “tat “sözü də. Ancaq, “Divan”da “tat” ilə “yat (yad)” sözləri bir-biriylə əlaqələndirilməyib.

Ümumiyyətlə, Kaşğarlı “tat” adının türkmənşəli olduğunu, filan mənaya gəldiyini və ya filan mənaya gələn hansısa türkmənşəli sözdən yarandığını iddia etməyib, bu adı heç bir türkmənşəli sözlə əlaqələndirməyib.

“Divan”da “sumlım” sözü haqqında məlumat verilir. Kaşğarlı bu sözün izahı barədə yazır: “Sumlım: “Sumlım tat” – türkcə heç bilməyən fars tatı. Türkcə bilməyən başqa adamlara da “sumlım” deyilir.” (”Divanü lüğət-it-türk”, Mahmud Kaşğari. Səh. 467. I cild. Bakı-Ozan-2006.) Bu məlumatdan da məlum olur ki, tatlar türkmənşəli deyillər.

“Divan”ın başqa yerlərində də “tat” sözündən farsların nəzərdə tutulduğu məlum olur. Kaşğarlı “tatıqdı” sözünün izahında yazır: “türk tatıktı = türk tatlaşdı, tat oldu, farslaşdı”. (Səh.143. II cild.). “Tatlaşdı” sözünün izahında yazır: ““Olar ikki birlə tatlaşdı = onlar ikisi birlikdə tatca, farsca danışdılar”. Uyğurca danışanlara da yenə belə deyilir...” (Səh.215. II cild.). “Sumlışdı” sözünün izahında yazır: “ “Tat kamuğ sumluşdı = tatlar, farslar öz dillərində danışdılar”. Kim türkcədən başqa dildə danışsa, belə deyilir...” (Səh.223 . II cild.). “Tat” sözünün ayrıca izahında da Kaşğarlı yazır: “Tat: bütün türklərə görə, farsca danışan adam.” (Səh. 277. II cild).

Kaşğarlının verdiyi məlumata görə, “tat” deyilərkən türklər yox, farslar nəzərdə tutulub.

Deyilə bilər ki, əgər “tat” sözü türkmənşəli söz deyilsə, o zaman niyə görə türk dili lüğətində o sözə yer verilib? Məsələ burasındadır ki, tat xalqının adının bu lüğətdə keçməsi, bu adın və ya xalqın türkmənşəli olduğu anlamına gəlməz.

Ərəb dili lüğətlərində “türk” sözünün izahına yer verilib. Məsələn, İbn Mənzur (1232-1311) “Lisanul-ərəb” kitabında “tərəkə ("tərk", "turuk" və s.)” maddəsində “türk” sözünü qeyd edərək türklər haqqında məlumat verir. (“Lisanul-arab”, İbn Mənzur. səh.607. I cild. “Darul-Hədis”- Qahirə-2003.) Bu o deməkdir ki, “türk” sözü “tərəkə” ("tərk etdi") maddəsindən törəmiş ərəb mənşəli sözdür? Yaxud, buna görə türklərin ərəbmənşəli olduqları iddia edilə bilərmi? Bəlkə buna görə “türk özlüyündə arabizmlə bağlıdır” kimi mənası aydın olmayan, əsassız fikirlər səsləndirilməlidir?

Xülasə, “Divan”da “tat” adının mənşəyi haqqında məlumat verildiyi iddiası əsassız iddiadır. Tatlar haqqında məlumat verilməsi, “tat” adının mənşəyi haqqında məlumat verildiyi anlamına gəlmir.

Bundan əlavə, “tat” adının türkmənşəli söz olduğu fərz edilsə belə, bu, tatların türkmənşəli olduqları anlamına gəlməz. Çünki, “Divan”ın özündə tatların farsmənşəli olduqları qeyd edilib.

Məsələnin ən mühim tərəfi budur ki, Mahmud Kaşğarlının sözləri və əsəri öz-özlüyündə mötəbər deyil. Kaşğarlı təəssübkeş millətçi olub. O, mənsub olduğu türk milləti haqqında bir sıra uydurma iddialar ortaya atmışdır. Kaşğarlı “Divan”da, “türk” adını türklərə Allahın verdiyini və onları digərlərindən üstün tutduğunu iddia etmişdir. Bu və bu kimi şovinist fikirlər, əfsanələr, nağıllar “Divan”da kifayət qədərdir. Öz milləti üçün bu cür əsassız fikir səsləndirən birinin, başqa millət haqqında yazdıqları öz-özlüyündə etibarlı ola bilməz. Xülasə, bu qaynaq, haqqında danışdığımız mövzuda əsas qaynaq hesab edilməməlidir.

Yazırsız: “Sonralar bu ad oturaq əhaliyə şamil edilib və tədricən irandilli əkinçilərə verilib ki, nəticədə bundan da „tatçi+k“ – „tacik“ anlamı yaranıb.”

İşin əsli budur ki, tatlarla taciklər qohum xalqlardırlar.

Yazırsız: “Əks təqdirdə „tat“ irandillidirsə, bəs „TAT+ƏR“ niyə „TÜRKDÜR“???” Məncə bu haqda düşünməyə dəyər!”

Əvvəla, necə yəni, “tat irandillidirsə”? Məgər tatların danışdıqları tat dilinin İranmənşəli olduğuna şübhəmi var? Əlbəttə ki, tatlar irandillidirlər. Bunu bilmək üçün alim olmağa ehtiyac yoxdur, tat dilinə qulaq asmaq kifayət edər. Tatın irandilli olduğunu inkar etmək, qırğızın, özbəyin türkdilli olduğunu inkar etmək kimi bir şeydir.

İkincisi, “Tatar” sözünün mənşəyi barədə müxtəlif mülahizələr var. Nəyə əsasən sizin seçdiyiniz variantın doğru olduğu qəbul edilməlidir?

Üçüncüsü, sizin “qaynaq” olaraq göstərdiyiniz mənbədə -“Divan”da tatların fars olduğu deyilir. Kaşğarlının “tat taqğaç” haqqında verdiyi məlumat görə, “tat taqğaç” “fars türk”, yəni, “farslaşmış türk” deməkdir. Bu məntiqlə götürsək, “tat+ər” , yəni, “tatar” əslində “fars ər” deməkdir. Bu halda sizin özünüzdən soruşmaq lazımdır ki, “tat” deyilərkən “fars” və ya ümumilikdə qeyri türklər nəzərdə tutulursa, “tat+ər” niyə türkdür? Məncə də bu haqda düşünməyə dəyər!

Assimilyasiya məsələsinə gəlincə. Yazırsız: “A.Bakıxanovun bu ərazilərdə „tatlar“ haqqında dediklərini inkar edən mühüm faktlardan biri də „assimilyasiya“ problemidir. Yəni, necə oldu ki, Bakı, Şamaxı, İsmayıllı və Quba ətrafında yaşayan bu qədər qafqazdillilər kimi „tat“ əsillilər də indiyə kimi türklər tərəfindən assimilyasiya olunmadıqları halda, Bakı və onun kənd əhalisi türkləşdirilərək öz keçmişini unutdu??? Deməli bu da bir nağıldır, uydurmadır!!!”

Hörmətli Ələkbər müəllim!

Birincisi, Məgər siz digər “mühim faktlar”ı təqdim edib öz iddianızın doğruluğunu sübut etdiniz ki, bu fikrinizi də “mühim faktlardan biri” kimi təqdim edirsiz?

İkincisi, Bakıda və regionlarda assimilyasiyanı inkar etməyiniz yanlışdır. “Türkləşdirmə” prosesinin canlı şahidlərindən olan Həsən bəy Zərdabi yazır: “O ki, içəridə Şəki və Şirvan vilayətlərində olan tatlardırlar, onların hamısı türkləşib. Bircə Şirvanda Lahıc kəndi qalıb ki, bu halda da fars dili danışır və onların da belə qalmağına səbəb onlar sakin olduğu yerdir ki, dağ təpəsində olduğuna gediş-gəliş az olub.” (“Dil davası”, Həsən bəy Zərdabi. "Həyat" qəzeti №12, 13 yanvar 1906-cı il).

Həsən bəy Zərdabi Lahıc kəndindəki tatların türkləşmədən qalmarına səbəb kimi, sakin olduqları yerin dağ təpəsində olmasını, gediş-gəlişin az olmasını göstərir.

Həsən bəy Zərdabi lahıclıların türkləşdirməyə qarşı dirənməsi barədə belə məlumat verir: “Bu dil davası necə olmasını və onun nə tövr qurtarmasını bu lahıclar ilə ətraf türklər və türklənmişlər bu halda necə olmağından qiyas eləmək olur. Keçmişdə güclü olan və bu yerlərin sahibi olan tat tayfasının salamat qalanları basılmış qoşun kimi bir dağa pənah gətirib, onun başında oturub həqiqətdə qılınc və qalxansız dava edirlər. Bir tərəfdən 7-8 yüz ev tatlar və bir tərəfdən böyük dəryaların ləpələri qədərdə və onlar kimi hücum edən türklər. Bunların həqiqi dava eləməyi türklər lahıcların haqqında düzəltdiyi böhtandan məlum edir. Bir baxın, nə qədər onların haqqında nağıllar düzəldirlər ki, guya lahıclar axmaq, ağılsız, divanədirlər. Bavücudi ki, lahıclar onlardan ağılsız deyillər. Tamam lahıc hamısı misgərlik sənətini işlədir və öz sənətlərində kamildirlər və ətraf türklər kimi bədhesablıq eləmirlər. Amma cifayda bu davanın axırı məlumdur. Nə qədər onlar səy eləsələr türklər onları sel kimi basıb qərq edəcəklər.” (Yenə oarada)

Əlbəttə, farəsilli və İranmənşəli xalqlara müxtəlif bəhanələrlə müxtəlif çirkin iftiraların atılması və hal-hazırda da bu halın mövcud olması məlum məsələdir.

Bu, insanların şüuraltına fars millətinin və İranmənşəli xalqların pis olduqları fikrini yerləşdirməyə hesablanmışdı. Beləliklə şüuraltı proses gedəcək, insanların beynində İranmənşəlilərin pis olduqları fikri kök salacaq, hətta İranmənşəlilər belə öz köklərindən utanacaq, bunu inkar edəcəkdilər. Bu, bir növ Sovet dövründə kommunist rejimini qəbul etməyən insanların “vətən xaini” elan edilməsi, onların məktəblərdə uşaqlara “vətən xaini” kimi tanıtdırılması kimi bir şeydir.

Sual verilə bilər ki, bəs necə oldu ki, regionlarda qeyri-türklər öz dillərini qoruyub saxlaya bildilər, amma tatəsilli bakılılar assimilyasiyaya uğrayıb türkləşdilər?

Məsələ burasındadır ki, bütün dünya ölkələrində, ölkə səviyyəsində gedən mədəni və siyasi dəyişikliklərin ilk və böyük təsiri heç şübhəsiz əsas şəhərlərdə, xüsusən də paytaxtda olur.

Odur ki, “türkləşdirmə”nin daha çox Bakıda baş verməsi təbii idi. Məsələn, dövlət türkləşdirilir, mətbuat türkləşdirilir, təhsil türkləşdirilir, dil türkləşdirilir. Bu, tədricən yerli əhalinin də “türkləşməsinə” gətirib çıxarır.

İkinci dünya müharibəsindən sonra Xızıdan dağlı tatlar, məlum səbəblərə görə kütləvi şəkildə Bakıya köç etdiklərində hələ türkləşməmişdilər, türk dilini bilmirdilər. Tədricən dağlı uşaqlar məktəblərdə türk dilini öyrənməyə başladılar. Sonra böyüklər də istər-istəməz türk dilini anlamağa və o dildə az-az da olsa danışmağa başladılar. Daha sonra elə bir dövr gəldi ki, dağlılar türk dilində də öz dillərində danışdıqları kimi sərbəst danışmağa başladılar. Artıq türk dili, dağlı tatların əsas dilinə çevrilib.

Hal-hazırda isə Bakıda dağlı-tat gənclərin böyük əksəriyyəti öz dillərini bilmirlər. İşin bu yerə gəlib çatması məhz Bakıya gəldikdən sonra oldu. Bu qaçılmaz idi. Çünki, “türkləşdirmə” prosesinin əsas və geniş təsiri paytaxta - Bakıya düşmüşdü. Eyni proses dağlı tatlardan əvvəl Bakının yerli əhalisi olan bakılı tatlar arasında da baş vermişdi.

Bu prosesin şahidlərindən olan Həsən Bəy Zərdabi yazır: “O ki, dərya kənarında olan tatlardır, onların bir tərəfi İran olduğuna indiyəcən qalırlar. Bakı kəndlərinin əhli bu axır zamanacan tat dili danışırlar və bu halda da kəndlərin çoxu o dili danışır. Amma onların hamısı türk dilində də danışırlar. Ona görə demək olur ki, burada da tatlar türkləşirlər. Bircə Lənkəran uyezdində talış mahalında tatlar qalıblar ki, onların ətrafında olan türklər mirur (tədricən –N.S.) ilə onları da türkləşdirəcəkdirlər.

Doğrudur, bu halda Bakı və Lənkəran uyezdlərində tatlar türkləşirlər. Amma bu halda da onların arasında fars dili məruf dil hesab olur və yazıçıların çoxu özü danışdığı türk dili ilə yaza bilmir və türk dilində yazmaq istəyən də o qədər fars sözü işlədir ki, biçarə türklər onu oxuyub anlamaqdan ötrü gərək gedib illər ilə fars dili öyrənsinlər. Əlbəttə, bu dil davası belə qalmaz. Bir az vaxtdan sonra camaat lap türkləşəndə yazıçılar da mirur ilə türkləşəcəkdirlər. Amma nə qədər tez türkləşsəydilər o qədər türkləşmiş camaata artıq nəf olardı.” (Yenə orada)

Buna baxmayaraq, az da olsa, həm dağlılar arasında, həm də bakılılar arasında doğma tat dili qorunub saxlanmaqdadır, tamamilə unudulmamışdır. İşin əsli budur.

Bəli, bu gün tatəsilli bakılıların və dağlıların türk dilində danışmaları, onların əslən türk olmaları anlamına gəlməz. Sizin istifadə etdiyiniz “bir millətin dilində danışmaq, həmin millətə mənsub olmaq deyildir” qaydası burda işlənsə, yerində işlənmiş olar.

Ərəblərin Misirin yerli xalqı olan qiptiləri ərəbləşdirilmələri, onların əslən ərəb olduqları anlamına gəlməz. Yaxud, Amerika Birləşmiş Ştatlarının yerli xalqı olan hindu qəbilələrinə mənsub olanların bu gün ingilis dilində danışmaları, onların əslən ingilis olduqları anlamına gəlməz.

Üçüncüsü, madam ki, “tat dilində danışmaq tat olmaq” deyil və madam ki, Bakıxanov da bakılıların tatəsilli olduqlarını demirdi, o zaman bu, Bakıxanovun fikirlərinin sizin fikirlərinizlə ziddiyyət təşkil etmədiyi anlamına gəlir. Bu halda Bakıxanovun “tatlar haqqında dediklərini inkar edən mühim faktlar”dan danışaraq ona irad bildirməyinizin nə mənası var? Bakıxanova bu şəkildə irad bildirməyinizdən belə məlum olur ki, onun “tat dilində danışan türklərdən” yox, məhz elə tatlardan danışdığını siz özünüz də çox gözəl bilirsiniz.

Dördüncüsü, Bakıxanovun verdiyi məlumatda deyilir ki, Bakının altı tərəkəmə kəndindən başqa, Bakı əhalisi tat dilində danışırlar. Siz isə iddia edirsiz ki, “tat dilində danışmaq tat olmaq deyil” və guya bakılılar türk imişlər, ancaq tat dilində də danışırmışlar. Yaxşı əgər belədirsə, nə baş verdi ki, birdən-birə Bakı əhalisi tat dilini unutdular? Siz bunu necə izah edə bilərsiz Ələkbər müəllim?

Yazırsız: “Bir də hörmətli Nəcəf müəllim, Həsən bəy Zərdabi dövründə formalaşan „milli təkamül“ məfkurəsi kimi „azərbaycançılıq“ ideyasını son illər „vətəndaşlıq cəmiyyətinin“ aparıcı qayəsi olan „Azərbaycan vətəndaşı“ ideyası ilə qarışdırmaq düzgün deyil!”

Həsən bəy Zərdabi Bakıda və regionlarda qeyri-türklərin “türkləşdirilməsi” prosesinin canlı şahididir. Tatların türkləşdirilməsinin nə “milli təkamül”ə, nə də “azərbaycançılığa” aidiyyatı var. “Azərbaycan vətəndaşı” məsələsinin də haqqında danışdığımız məsələyə dəxli yoxdur. Guya tatlar “türkləşdirilmə” yoluyla “milli təkamül” yolu keçirlər? Nə vaxtdan assimilyasiyanın adı “milli təkamül” olub? Bir də axı “türkçülüyün” “azərbaycançılığa” nə aidiyyatı var? Məgər türkçülük siyasəti aparılaraq qeyri-türklər türkləşdirilməsə “azərbaycançılıq” ideyası formalaşdırıla bilməz? Guya talış elə talış olaraq, tat elə tat olaraq, ləzgi elə ləzgi olaraq qalsa, “türkləşdirilməsə” azərbaycanlı ola bilməzmiş? Bəlkə qeyri-türk xalqlar türkləşdirilməsə ümumiyyətlə “Azərbaycan vətəndaşı” sayıla bilməz?

Fikrimcə siz mənim nədən danışdığımı, nəyə işarə etdiyimi və heç nəyi bir-birinə qarışdırmadığımı çox gözəl bilirsiz Ələkbər müəllim! Sadəcə ola bilsin ki, türkçü hisləriniz sizi vadar edir ki, Həsən bəy Zərdabinin qeyd etdiyi bu həqiqətin üstündən ötəsiniz. Sizin “türkləşdirmə” prosesinin canlı şahidi olmuş Həsən bəy Zərdabinin bu barədəki qeydlərinin üzərindən ötməniz qətiyyən düzgün deyil!

Türklərin Azərbaycanda avtoxton olduqları iddiasına gəlincə. Yazırsız: “Amma unutmaq olmaz ki, məhz bu 200 il ərzində burada avtoxton olan və həmişə təqiblərə məruz qalan türklər haqqında uydurmalar quraşdırılmışdır.”

Türklərin Azərbaycanda avtoxton xalq olduqları fikri iddiadır. Həm ölkə daxilində, həm də ölkə hüdudularından kənarda kifayət qədər nüfuzu olan, görkəmli tarixçi alimlərimizdən olan, tarix elmləri doktoru, professor, Azərbaycan EA-nın akademiki, Azərbaycanın əməkdar elm xadimi, mərhum İqrar Əliyev Azərbaycanın avtoxton əhalisi barədə yazır: “Xalqın etnogenezi, onun mənşəyi müasir tarix elmində həqiqətən də mürəkkəb, çətin həll edilən problemlərdəndir. Lakin qeyd etməliyik ki, bir sıra qeyri-müəyyənliklərə, çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan xalqının etnogenezi konsepsiyası müəyyən dərəcədə, ümumi şəkildə tarix elmimizdə işlənmiş və özünün inikasını sanballı "Azərbaycan tarixi"nin I cildində [Bakı, 1958], "Sovet Tarix Ensiklopediyası"nda [I, M., 1961], "Böyük Sovet ensiklopediyası"nda [üçüncü nəşr, I, M., 1969], "Qafqaz xalqları" [II, M., 1961], "Dünya xalqları" [M., 1968], on iki cildlik "Ümumdünya tarixi" [M.,1955-1979] kitablarında və bir sıra digər əsərlərdə tapmışdır.

Bu konsepsiyaya görə, Azərbaycan xalqının təşəkkülündə Manna, Atropatena və Qafqaz Albaniyasında məskunlaşmış müxtəlif, o cümlədən Qafqaz və İran dillərində danışan qədim dövr və orta əsrlərin tayfa və xalqları - mannalılar, kaspilər, Atropatena madalıları, albanlar, azərilər və bir sıra digərləri əsas rol oynamışlar. Əsrlər boyu Azərbaycana gəlmiş müxtəlif dilli tayfa və xalqlar (skiflər, saklar, alanlar, hunlar, sabirlər, xəzərlər, oğuzlar və b.) da Azərbaycan xalqının etnogenezində böyük rol oynamışlar. Azərbaycan xalqının, dilinin formalaşması etnogezin son mərhələlərində - orta əsrlərdə baş vermişdir.” (“Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə)”. “Giriş”, İqrar Əliyev. Səh. 25 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. Bakı-2007.)

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Bakıxanov adına Tarix İnstitutu tərəfindən, başda görkəmli tarixçimiz, akademik İqrar Əliyev olmaqla, Azərbaycanın görkəmli alimlərin iştirakı ilə, böyük bir zəhmətlə ərsəyə gələn yeddi cildlik “Azərbaycan tarixi” kitabında türklərin Azərbaycanda avtoxton xalq olduğunu təsdiqləyən yarım cümlə də tapa bilməzsiz.

Yazırsız: “Tarix elminin böyük keyfiyyətlərindən biri də insanların istər-istəməz bu sahəyə maraq göstərməsidir. Amma tarixlə məşğul olmaq istəyənlər unudurlar ki, bu sahənin öyrənilməsində əsas vasitələrdən biri də müqayisəli axtarış metodudur. Şübhəsiz ki, bu da hər „axtarana“ həmişə nəsib olmur.

Danılmazdır ki, tarix və əsasən də etnogenezlə məşğul olanın çiyninə çox böyük məsuliyyət düşür. Etnogenezlə məşğul olan şəxs geniş təfəkkürə, zəngin dil bazasına malik olmalı, mifologiyanı bilməli, öyrəndiyi xalqın etnopsixikasına dərindən bələd olmalıdır. Nəhayət, sadə dillə desək, o həmin xalqı ürəkdən sevməlidir. Təbii ki, tariximizi yazan rus-ingilis (yəhudi)-sovet (və onların düşüncəsindən bəhrələnən bəzi „bizim“) tarixçilər yazılı qaynaqlarla hardasa ətraflı tanış olsalar da, milli düşüncədən məhrum olduqlarından heç vaxt bu sahədə düzgün nəticəyə gələ bilməzdilər!”

Etnogenez mövzusuna toxunan mərhum akademik İqrar Əliyevdə və onunla birgə “Azərbaycan tarixi” kitabında xidmətləri olan digər tarixçi alimlərimizdə, tarixçi üçün lazım olan şərtlərin olduğuna şübhə yoxdur.

“Xalqı dərindən sevmək” məsələsinə gəlincə. Kimliyindən asılı olmayaraq heç kəs akademik İqrar Əliyev kimi tarixçilərimizi “xalqını ürəkdən sevməməkdə” ittiham edə bilməz. Bu cür dəyərli alimlərimizi uydurulmuş saxta “tarix”lə, əsassız iddialarla razılaşmadıqlarına görə sovet dönəmində rusun, ingilisin, yəhudinin və digərlərinin düşüncəsindən bəhrələnən, milli düşüncədən məhrum tarixçilər hesab etmək doğru deyil.

Ümumiyyətlə, tarixçi hakim mövqeyində durmalı, öz xalqına, mənsub olduğu millətə sevgisini taleyüklü məsələlərdə işin içinə qatmamalıdır. Tarixçi alim, tarixi məsələlərdə millətçi hisləriylə qərar verməməli, bəyənsə də bəyənməsə də, həqiqəti inkar etməməli, özündən saxta “tarix” uydurmamalıdır. Əgər belə edərsə, bir çoxlarını aldatmağı bacarsa da, həqiqətdən xəbərdar olan insanlar tərəfindən onun uydurmaları ciddi qəbul edilməz, “araşdırma”larına etina edilməz.

Məgər bir kimsə türklərin avtoxton olduqları fikrini qəbul etməsə, bu, onun “öz xalqını ürəkdən sevmədiyi” anlamınamı gəlir? Məgər Azərbaycan xalqı təkcə türklərdən ibarətdirmi? Bu məntiqlə götürsək, o zaman Azərbaycanda yaşayan digər millətlər də məhz onların mənsub olduqları millətin avtoxtonluğu fikrini irəli sürə, qəbul etməyənləri “öz xalqını ürəkdən sevməmək”də ittiham edə bilərlər. Halbuki, bu kimi hallar doğru deyil. İşin içinə “xalq sevgisi” adı altında millətçi fikirlər, kor-koranə təəssübkeşliklər qətiyyən qatılmamalıdır.

Mərhum Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” adlı əsəri haqqında yazır: “Millət təəssübündən və vətən tərəfdarlığından çəkindim.” (“Gülüstani-İrəm”, Abbasqulu ağa Bakıxanov. Səh. 11. Bakı-1951). Bakıxanov bu fikri hədər yerə səsləndirməmişdi. Bu bir cümləlik fikir, həm də tarixçilər üçün nəsihətdir. Heç kəs Bakıxanovu öz xalqını sevməməkdə ittiham edə bilməz. Həqiqətən də bir tarixçi, tarixçiliyə “milli təəssüb”ü və “vətən tərəfdarlığı”nı qarışdırmamalıdır.

Türk də, kürd də, tat da, talış da, ləzgi də, avar da, digərləri də - hamısı birlikdə bizim xalqımızdır. Bir daha təkrar edirəm ki, heç bir millət öz-özlüyündə digərindən üstün deyildir. Üstünlük yalnız təqvaya görədir!

Siz mənim müdafiə etdiyim bu fikir barədə yazırsız: “Razıyam!!! Bu tam məntiqi nəticədir. Amma “qələm” və “gerçəklik” çox vaxt ayrı-ayrı adamların ixtiyarında olub. Mel Gibson “Cəsur ürək” filmində bunu “Tarix həqiqi qəhramanları asır” sözləri ilə çox gözəl ifadə etmişdir. Yəni Nicat Səfərovun görmək istədiyi həqiqət - əslində ideoloji uydurmalara əsalanan fikirdən başqa bir şey deyil və bu baxımdan onun istinad etdiyi yazıçı Anarın tarix və dil elmində yazdıqları „etalon“ sayıla bilməz.”

Əvvəlcə fikrimi “tam məntiqi nəticə” adlandırıb üç nida ilə razılaşdığınızı qeyd edirsiz, sonra növbəti cümlədə bir “əmma” qoyursuz, daha sonra Mel Gibsondan sitat gətirib növbəti cümlədə tamamilə ziddiyyətli fikir səsləndirərək onu “ideoloji uydurmalara əsaslanan fikir” adlandırırsız. Həm təsdiqləyirsiz, həm inkar edirsiz. Əgər belədirsə o zaman hansı fikrimi tam məntiqi nəticə hesab edib onunla razılaşmısız hörmətli Ələkbər müəllim?

Hörmətli Anardan gətirdiyimiz sitatda “tarix və dil elmi” barədə bir kəlmə də yazılmayıb. Sadəcə, Azərbaycanda, müxtəlif etnik kökənli millətlərin bir-biriylə sıx əlaqələr qurmasından, qaynayıb qarışmasından, onların bir-birlərinə ögeylik hiss etmədiklərindən, etdirmədiklərindən yazır və ən doğru olanın da məhz bu olduğu fikrini çatdırmağa çalışır. Biz də hörmətli Anarın bu məsələdə doğru düşündüyünü və onunla həmfikir olduğumuzu bildirmək üçün ondan sitat gətirmişik.

Yazırsız: “Təəssüf ki, rus (sovet) dönəmində formalaşan və soykökümüzün təşəkkülü ilə bağlı ortaya atılan yalançı „türkləşmə“ problemi indi də bir çoxlarının beynini xarab etməkdədir. Bunun nəticəsidir ki, indi də sovet (rus) ideoloji təlimi əsasında şişirdilmiş saxta tarix tərəfdarları, gerçəkliklə razılaşa bilmir və özlərini incik-humanist kimi qələmə verməyə çalışırlar.”

Hörmətli, Ələkbər müəllim!

“Türkləşmə”, daha doğrusu “türkləşdirmə” prosesini “yalançı problem” adlandırmaq sizin iddianızdır. Əgər belə bir problem yox idisə, Həsən bəy Zərdabinin nə marağı var idi ki, belə bir “yalançı problem” barədə yazaraq özünə olan etimadı itirsin? O dövrdə bu prosesin canlı şahidlərindən olan Həsən bəy Zərdabinin yazısından sizə sitat gətirdim. Ancaq siz bu fakt haqqında heç bir ciddi fikir bildirmədən, bizi “məsələləri qarışdırmaqda” ittiham edərək həqiqətin üstündən ötmək qərarına gəldiniz.

Yazırsız: “Tarix elminin böyük keyfiyyətlərindən biri də insanların istər-istəməz bu sahəyə maraq göstərməsidir. Amma tarixlə məşğul olmaq istəyənlər unudurlar ki, bu sahənin öyrənilməsində əsas vasitələrdən biri də müqayisəli axtarış metodudur. Şübhəsiz ki, bu da hər „axtarana“ həmişə nəsib olmur. Belə vəziyyət yəqin ki, həmin şəxsin dar düşüncəyə malik olmasından irəli gəlir. Digər tərəfdən isə bu vəziyyət onların adı çəkilən sahədə az məlumatlı olmaları ilə bağlıdır. ...
... Yaxınlarda qeyd edilən „Bakı möcüzələri“ adlı məqaləmə münasibət bildirən hörmətli Nicat Səfərov məni hardasa nahaq yerə ayrıseçkilikdə suçlayır. Göründüyü kimi, burada hörmətli Nicat Səfərov qaynaqlarla ətraflı tanış olmadığından tarixi həqiqəti ideologiya ilə qarışdırır!!!”

Hörmətli Ələkbər müəllim!

Əstəğfirullah! Əsla sizi ayrıseçkilikdə suçlamaq kimi bir niyyyətim olmayıb və suçlamamışam da.

Sizin məni “qaynaqlarla ətraflı tanış olmamaqda” , “az məlumatlı olmaqda” ittiham etməyinizə gəlincə. Bu, sizin şəxsi fikrinizdir. Bizi tanımadığınız halda qaynaqlarla ətraflı tanış olub-olmadığımız barədə fikir bildirməyiniz doğru deyil. Əlbəttə, biz də sizin qaynaqlarla ətraflı tanış olub-olmadığınızı bilmədiyimiz üçün sizə qarşı belə bir ittiham irəli sürə bilmərik.

Bir anlıq fərz edək ki, belədir. Möhtərəm diqqətinizə çatdırıram ki, biz heç bir fikri özümüzdən demirik. Bu mövzularda araşdırmalar aparmış nüfuzlu tarixçi alimlərin fikirlərinə əsaslanırıq. Məsələlər haqqında sitatlar gətirir, dəqiq qaynaq göstərir və məsələlərin izahını veririk.Sizin iddialarınızla razılaşmadığımız üçün dolayı şəkildə, aqressiv fikirlərlə bizi dardüşüncəli, beynixarab adlandırmağınız doğru deyil.

“Türk demokratizmi”nə gəlincə. Yazırsız: “Tarix elmində belə bir anlayış var - „TÜRK DEMOKRATİZMİ“ Bu birmənalı olaraq türkün həmişə sülhsevər olduğunu göstərir. Məsələn, hələ X əsrdə yaşamış ərəb tarixçisi Məsudi Xəzər xaqanlığında 7 ayrı-ayrı dini icma nümayəndəsinin birgə yaşadığını yazır. Bəllidir ki, „Avropa və rusun barmağı“ olmasaydı Osmanlı imperiyası mahiyyətcə kosmopolit bir dövlət idi. Məhz orada başqa millətlərdən olan nümayəndələr dövlətin ən yüksək vəzifələrinə qədər ucala bilmişdilər.”

Hörmətli Ələkbər müəllim!

Zəhmət olmasa deyin görək, kim salıb “tarix elmi”nə bu anlayışı? Kimlər tərəfindən ciddi qəbul edilib və dəstəklənib bu “anlayış”?
Türkü həqir görən Osmanlı idi “kosmopolit”? Yoxsa, inanclarından dolayı ələvilərin qətliamını caiz bilən Osmanlı idi “türk demokratizmi”nin təmsilçisi? Taxtı itirməmək naminə, İslam adı altında körpə, cavan, yaşlı demədən öz qardaşlarını, oğullarını, qohumlarını öldürən Osmanlı sultanları idilər “türk demokratizmi”nin təmsilçiləri? Bəlkə Türkiyə vətəndaşlığı daşıyan hər kəsi türk hesab etməkdir “türk demokratizmi”? Yəni, bütün bunlar da “Avropa və rusun barmağıyla” baş verib və baş verməkdədir?

Sizin irəli sürdüyünüz bu iddia tamamilə əsassız iddiadır. “Türk demokratizmi”, “Fars demokratizmi”, “ Kürd demokratizmi”, “Ərəb demokratizmi” deyə bir şey yoxdur, İslam əxlaqı, İslam ədaləti vardır! Milliyyətindən asılı olmayaraq kim buna sadiq qalıbsa uğur qazanıb, kim arxa çeviribsə gec-tez məğlub olub.

Yazırsız: “Bizim Azərbaycanda da əsrlər boyu bu digər milli azlıqlara qarşı həmişə dözümlülük olub və bu indi də göz qabağındadır.”

Bizim Azərbaycanda, sizin “milli azlıq” adlandırdığınız digər millətlər də özgə deyillər. Əsrlər boyu türk, kürd, ləzgi, talış, tat və digərləri bu ölkə üçün çalışıb - vuruşublar və bu indi də belədir. Bu millətlər bir-birlərinə qarşı “dözülməz hərəkətlər”ə yol verməyiblər ki, onlara qarşı “dözümlülük” olsun. Əgər dözümlülük olubsa da, bu torpaqlarda bütün millətlər bir-birinə qarşı dözümlülük nümayiş etdiriblər.

Yazırsız: “Buna görə də nəzərə almaq lazımdır ki, “təqva” məsələsi yalnız burada üstünlük təşkil edən türkə deyil, bütün milli azlıqlara da şamil edilməlidir.”

Mən “təqva” məsələsini yalnız türkə yox, türk, fars, talış, tat, ləzgi, avar və digər millətlərə mənsub olmasından asılı olmayaraq hamıya şamil etmişəm. Fikrimi də yetərincə açıq yazmışam. Həmin fikrimi, olduğu kimi bir daha təkrar edirəm. Ola bilsin bu səfər həmin fikrə diqqət edər, bizi ayrıseçkilik etməkdə ittiham etməzsiz:

“Unutmamalıyıq ki, milliyyətindən asılı olmayaraq hər kəs Adəmin (ə) övladıdır. Bütün millətlərin kökü birdir. Yaradılış baxımından bütün insanlar bir-biriylə qardaşdır. Heç bir millətin digərindən öz-özlüyündə heç bir üstünlüyü yoxdur. Allahın yanında üstünlük yalnız təqvaya görədir!”

Mərhum Muhəmməd Əmin Rəsulzadənin bu mövzu ilə əlaqədar fikirlərinə gəlincə. Yazırsız: “Bu məktubumu yekunlaşdıraraq H.Zərdabi ilə eyni zamanda yaşayan, əslən Bakılı olan və bu bəyanatı ilə onun türklüyünə şübhə ilə yanaşanlara cavabını özü verən Məhəmmədəmin Ələkbər oğlu Rəsulzadənin bir sıra tarix yüklü fikirlərini çatdıqmaq istəyirəm. Bakının qurtuluşu ilə bağlı M.Ə.Rəsulzadə yazırdı:
“… Bakı Azərbaycanın, Azərbaycan da Bakınındır. Bakını Azərbaycandan ayırmaq istəyən kim olursa-olsun, Azərbaycanın həyatına qəsd etmişdir. Bakısız Azərbaycan təsəvvür oluna bilməz. Bakı tarixən, indi də bir türk və müsəlman bölgəsidir (!!! – Ələkbər Ələkbərov) …. Azərbaycan bu günkü milli və mənəvi işığını da Bakıdan alır… Bakı – Azərbaycanın qapısıdır… Ətrafında olan kəndlər tamamilə müsəlman kəndləridirlər, azəri türkləridir (!!! – Ələkbər Ələkbərov). … Bu o qədər aydın bir məsələdir ki, bunu məsələ olaraq ortaya qoymaq həqiqətdən də mövcubi-heyrətdir(!!! – Ələkbər Ələkbərov) (Tərcümani-həqiqət“ qazeti, İstanbul, Avqust 1918-ci il; „Azərbaycan“ qazeti, 1918-ci il № 5. – bax Yaqublu Nəsiman “Bakının Qurtuluşu”, Bakı, Adiloğlu, 2008, s. 40-43).”

Birincisi, mərhum Muhəmməd Əmin Rəsulzadəyə nisbət verilən bu fikirləri “etalon” kimi qəbul etmək və bunun əsasında Bakının türk bölgəsi olduğu iddiasını irəli sürmək qətiyyən doğru deyildir.

İkincisi, mərhum Rəsulzadənin bu sözləri, Bakının tarixinə və avtoxtonluq məsələsinə dair tarix nöqteyi-nəzərindən elmi münasibət deyildir. Bu fikirlərin millətçi hislərlə, həyəcanla deyildiyi və siyasi xarakterli olduğu aşkardır.

Məsələ burasındadır ki, bu sözlər Bakının Azərbaycandan ayrılması istəyinə qarşı etiraz olaraq səsləndirilib. O dövrdə hətta, “Bakı sərbəst şəhər (volnıy qorod) olsun!” kimi şüarlar da səsləndirilirdi. Mərhum Rəsulzadə, məhz Bakı şəhərinin Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olduğunu bildirmək üçün məsələyə bu şəkildə münasibət bildirib.

Yəni, mərhum Rəsulzadənin çatdırmaq istədiyi əsas fikir budur ki, Bakı Azərbaycandan ayrıla bilməz. Təbii ki, o dövrdə Azərbaycanın bir çox siyasi xadimlərinə hakim olan əsas ideologiya “türkçülük” ideologiyası olduğu üçün, mərhum Rəsulzadə də məhz bu ideologiyanın təsiri altında Bakını “tarixən türk bölgəsi” adlandırıb.
Xülasə, bu, millətçi hislərlə deyilmiş ideoloji münasibət idi, tarix nöqteyi-nəzərindən deyilmiş elmi münasibət deyildi.

Millətçi hisləri kənara qoyub avtoxtonluq məsələsinə tarix nöqteyi-nəzərindən elmi münasibət bildirməyə gəldikdə isə, mərhum Rəsulzadənin fikirləri fərqli idi. O, özünün “Qafqazya türkləri” adlı əsərində, təkcə Bakıda, Azərbaycanda yox, ümumən bütün Qafqazda türklərin avtoxton xalq olub-olmadığı məsələsinə toxunaraq yazırdı: “Türklərin hal-hazırda oturduqları Qafqaz torpaqlarının ən qədim zamanlardan bəri sahibləri kimlər idi? Buranın qədim yerliləri türk irqinəmi, yoxsa başqa bir irqəmi mənsubdu? Bu suala qətiyyətlə cavab verə bilmək üçün məruf “Turan nəzəriyyəsi” tərəfindən ortaya qoyulan məsələlərin fənnən (elmi, fənni olaraq – N.S.) həllini gözləməkdədir. Sumerlərin, Akkadların, qədim Midiyalılarla Hititlərin türk irqinə mənsub olduqlarını iddia edənlərə görə bu sualın cavabı müsbətdir. Nəzəriyyəni şübhəli hesab edənlər isə, buranın yerlilərini akademik Marr (şərqşünas, qafqazşünas Nikolay Yakovleviç Marr nəzərdə tutulur –N.S.) tərəfindən irəli sürülən Yafəsilərə mənsub edirlər. Bu məktəbə görə, Yaxın Şərqdə, xüsusən Qafqazda qədim zamanda “Yafəsi” deyilən müstəqil bir irqə mənsub qövmlər yaşayırmış. Bu məsələnin həlli üçün Heredot ilə Strabonun Sak, İskit, Kimmeri və Massakta (Massaget-N.S.) adıyla qeyd etdikləri qövmlərin mahiyyətləri də bilinməlidir.

Fəqət biz, fənnən (fənn baxımından, elmi cəhətdən –N.S.) daha qaranlıq olan bu məsələni dövri-qədim mütəxəssislərinin (qədim dövrləri araşdıran mütəxəssislərinin -N.S.) öhdəsinə qoyaraq, elm və fənnin işığı ilə görüləcək şübhəsiz və müsbət hadisələri seyr və müşahidə edək. Bu müşahidə bizə müxtəlif zamanlarda Qafqaza doğru axan türk yayılışını bütün böyüklük və ehtişamı ilə göstərir...” (“Qafqazya türkləri”, Muhəmməd Əmin Rəsulzadə. “Türk ünsürünün Qafqazda yerləşməsi” bölümü).

Hörmətli Ələkbər müəllim!

Gördüyünüz kimi məsələyə elmi münasibət bildirmək lazım gəldikdə, sizdən fərqli olaraq mərhum Rəsulzadə türklərin bu torpaqlarda avtoxtonluğu məsələsini iddia etmir. Elmi baxımdan məsələnin bu tərəfinin qaranlıq olduğunu söyləyərək bu məsələ haqqında qədim dövrləri araşdıran mütəxəssis tarixçilərin söz deyə biləcəyini bildirir. Özü isə tarixin, elmi baxımdan məlum olduğu hissəsindən – türklərin Qafqaza axınından başlayaraq mövzunu davam etdirir.

Xülasə, mərhum Rəsulzadə türklərin avtoxtonluğunu iddia etməyib.

Konkret Bakı haqqında mərhum Rəsulzadənin fikirlərinə gəlincə. O, Bakı haqqında yazır: “Quzğun dəniz”in sahilində, əski Albaniyanın mərkəzində Şirvanşahların paytaxtında, Abşeron yarımadasının cənubunda 49-51 dərəcə tul, 40-21 dərəcə ərzində bir tərəfdən Bayıl, digər tərəfdən Zığ adilə suların bağrına qol uzatmış, qarşıdakı adaların himayəsilə pənahsız gəmiləri hər növ tufanlara qarşı qoruyan mərhəmətkar bir qucaq açmış liman var: Bakı bəndəri!” (“Bakı və Azərbaycan tarixinə dair əsərlər”, Muhəmməd Əmin Rəsulzadə. Səh.26. “Azərbaycan paytaxtı” məqalələrindən.)

Mərhum Rəsulzadə “əski Albaniya”nın izahını belə verir: “Şirvan vilayətinin, hazırki Bakı quberniyasının yerində qüruni-əvvəlidə (əvvəlki qərinələrdə, ilk dövrdə -N.S.) "Albaniya" adilə məruf (tanınan –N.S.) bir qövm yaşıyordu. Bu qövm olduqca cəngavər olub Roma imperiyası ordularına müqavimət eləmişdi. Sonra şimaldan axın edib gələn türk seylaninə dayanamayıb Xəzər türkləri tərəfindən münqəriz olub (məhv olub – N.S.) məmləkətləri tutulmuş və türk qəbilələri tərəfindən oturaq edilmişdir.” (Yenə orada).

Açıq-aşkar göründüyü kimi Rəsulzadə məsələyə sırf tarixi baxımdan münasibət bildirdikdə Bakının tarixən türk bölgəsi olmadığını, qədim alban diyarı olduğunu, sonralar türk axınına məruz qaldığını və Bakının türk qəbilələri tərəfindən oturaq yer edildiyini yazır.

Rəsulzadə “Bakı” sözünün iranmənşəlimi, türk mənşəlimi olduğu barədə irəli sürülən müxtəlif mülahizələri təqdim etdikdən sonra yazır: “ "Baku" kəlməsinin istiqaqi haqqında bu kibi tədqiqat biçimli digər mülahizələr dəxi yox degildir. Fəqət bu mütaliələrin qərini-həqiqət olduğunu təsdiq etmək məsuliyyətini boynumuza alamayız.” (Yenə orada. Səh.31.)

Daha sonra öz şəxsi fikrini bu şəkildə təqdim edir: “Bizə öylə gəliyor ki, Bakının qədimligini, burada əski iranilərin, yunanilərin, xəzərlərin və sair qədim millətlərin hökmran olduqlarını nəzərə alaraq Bakı kəlməsini farscaya və yaxud türkcəyə uydurub da kəndisinə mətlub bir mənayi bağlamaqla məsələ həll ediləməz.” (Yenə orada.)

Bakının tarixi haqqında məlumat verən mərhum Rəsulzadə bu fikirlərlə nöqtəni qoyur: “Şəhərin kimlər tərəfindən təsis edildigi ixtilaflı olduğu kibi, hankı sənədə təsis edildigi də ixtilaflıdır. Burasının məmurə olaraq 1500 sənədən bəri məlum olduğu, hətta bir rəvayətə görə Miladi-İsadan 978 sənə əvvəl dəxi burada məmurə olduğu rus qamuslarında müqəyyiddir.” (Yenə orada. Səh. 34.)

Azərbaycanın görkəmli tarixçisi, tarix elmləri doktoru Sara xanım Aşurbəyli mərhum Muhəmməd Əmin Rəsulzadənin bu məqaləsi haqqqında rəy bildirərkən yazır: “Elmi cəhətdən müəyyən əyər-əskiyinə baxmayaraq, M.Ə.Rəsulzadənin bu işi Bakının tarixini işıqlandıran ilk məqalə kimi çox maraqlıdır. Məqalənin məzmunundan görünür ki, onun müəllifinin Azərbaycan tarixi haqda ətraflı məlumatı olmuş, türk, ərəb, fars mənbələri haqda dərin biliyə yiyələnmişdir. Belə hesab edirəm ki, həmin məqalənin çapı indi böyük marağa səbəb ola bilər.” (“Bakı və Azərbaycan tarixinə dair əsərlər”, Muhəmməd Əmin Rəsulzadə. Səh.54. “Tarix elmləri doktoru, “Bakının tarixi” əsərinin müəllifi Sara Aaşurbəylinin rəyi”.)

Xülasə, açıq-aşkar görünür ki, Rəsulzadə məsələyə millətçi hislərlə yox, elmi münasibət bildirdiyi zaman, Azərbaycanın və Bakının avtoxton əhalisi kimi türkləri göstərmir. Əksinə, Bakıda “əski iranilərin, yunanilərin, xəzərlərin və sair qədim millətlərin hökmran olduqlarını” qeyd edərək, şəhərin kimlər tərəfindən və neçənci ildə əsasının qoyulduğu məsələsinin ixtilaflı olduğu bildirir.

Məsələ burasındadır ki, -az öncə də qeyd etdiyimiz kimi- sizin Rəsulzadədən gətirdiyiniz sitat, Rəsulzadə tərəfindən, Bakının Azərbaycandan ayrılmasına edilən etirazın mətnidir. Bu mətndə sizin nəzərdə tutduğunuz “bir sıra tarix yüklü fikirlər” yoxdur. Rəsulzadə haqlı olaraq bəyan edirdi ki, Bakı Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir.

Bizim gətirdiyimiz sitatlar isə Rəsulzadənin sırf Qafqazın, Azərbaycanın və Bakının tarixi ilə bağlı yazdığı əsərlərdən götürülüb. Həm sitatların mahiyyəti, həm də aralarındakı fərq açıq-aşkar göz qabağındadır.

Hörmətli Ələkbər müəllim!

Muhəmməd Əmin Rəsulzadənin avtoxtonluq və Bakı mövzusundakı nəzəri budur.

Ümumiyyətlə, sizin Rəsulzadədən gətirdiyiniz sitatla bizim Bakıxanovdan və Zərdabidən gətirdiyimiz sitat müqayisə edilə bilməz. Problem də elə sitatların düzgün dəyərləndirilməməsindədir. Çünki, Bakıxanovla Zərdabi öz dövrlərində müşahidə etdikləri, şahidi olduqları mənzərələri və prosesləri qeyd ediblər. Rəsulzadədən gətirdiyiniz sitatda isə o, özünün şahid olduğu hadisədən yazmır.

Sadə dillə desək, mərhum Rəsulzadə tarixin bütün dövrlərini şəxsən müşahidə etməyib ki, Bakının “tarixən” necə olduğu barədə məlumat versin. Məsələ burasındadır ki, tarix elmində bütün dövrləri şəxsən müşahidə etmək mümkün deyil. Bu halda, tarixçi qaynaqlara, tutarlı dəlillərə əsaslanıb mövqe bildirməlidir. Deməli, məsələyə elmi yanaşmaq lazımdır. Rəsulzadənin məsələyə millətçi hislərlə yox, elmi yanaşdığı zaman gəldiyi nəticələri də sizə təqdim etdim.

Mərhum Rəsulzadənin milli mənsubiyyətinə gəlincə. Mərhum Əbülfəz Elçibəy örnəyində də dediyim kimi, bir insanın özünü hansı millətə mənsub hesab etməsi yox, əslində hansı millətə mənsub olması mühimdir.

Bundan əlavə, Rəsulzadənin millətçi hislərlə Bakını “türk bölgəsi” adlandırması “mən türk əsilliyəm” demək deyil. Sizin gətirdiyiniz bu sitatdan həmin nəticəni çıxarmaq mümkün deyil.

Ümumiyyətlə, şəxsən mənim üçün Rəsulzadənin, yaxud Azərbaycanın digər görkəmli şəxsiyyətlərinin əslən hansı millətə mənsub olmalarının heç bir fərqi yoxdur. Çünki, türk, kürd, talış, tat, ləzgi, avar və digərləri - hamısı azərbaycanlıdır, bu torpağın övladlarıdır.

Yazırsız: “Məncə M.Ə.Rəsulzadənin bu bəyanatı və etirafından sonra bütün narahatçılıq və mübahisələrinizə son qoymağın vaxtı çatıb, Nicat müəllim! İnşəallah ki, belə də olacaqdır. Uğurlar!!! Beləliklə, bu yazını yekunlaşdıraraq, Nicat müəllim... qaynaqlarla ətraflı tanış olmağınızı məsləhət görürəm. Bu da təbiidir! Cəsarətli olun!!!””

Bəyanat - qısaca desək, insanın tam səlahiyyəti və mütəxəssisliyi olduğu sahələrdə elan etdiyi fikirdir. Mərhum Rəsulzadədən gətirdiyimiz sitatlara diqqət etsəniz görərsiz ki, o, özünü bu işlərdə tam səlahiyyətli və mütəxəssis hesab etmir.

Etiraf isə insanın öz şəxsi həyatı – yaşadıqları, əməlləri, savabları, günahları və s. bu kimi şeylər barədə açıqladığı fikirlərdir.

Odur ki, Rəsulzadədən sitat gətirdiyiniz fikirlər nə bəyanatdır, nə də etiraf.

Narahatçılığa gəlincə. Biz qətiyyən narahat deyilik. Çünki, məsələnin əslindən xəbərimiz var, həqiqəti bilirik və cəfəngiyyata inanmırıq.

Sizinlə də -əstəğfirullah!- mübahisə etmirik, belə bir niyyətimiz də yoxdur. Bu, mübahisə yox, müzakirədir.

Əgər hesab edirsizsə ki, qaynaqlarla ətraflı tanışlığımız yoxdur, o zaman siz lütf edib tutarlı dəlillər gətirərsiz, hamıya da məlum olar ki, sizin qaynaqlarla ətraflı tanışlığınız var və dəlillər əsasında danışırsız. Biz də sizin elminizdən bəhrələnər, bilmədiklərimizi öyrənərik inşaAllah.

Əgər, ümumiyyətlə siz öz fikirlərinizin müzakirəsiz, qeydsiz-şərtsiz, mütləq həqiqət kimi qəbul edilməsini istəyirsinizsə, həqiqətən də “mübahisə” etməyimizin heç bir mənası yoxdur.

Yox əgər, bir böyük, bir ağsaqqal kimi “mübahisələrimə son qoymağımı" istəyirsizsə, problem yoxdur! Necə istəyirsiz elə də olsun Ələkbər müəllim!

Cəsarətimizdən isə qətiyyən şübhəniz olmasın!

Mən də sizə uğurlar və gələcək işlərinizdə müvəffəqiyyətlər arzulayıram!

Hörmətlə:

Nicat Səfərov

22 dekabr, 2016-cı il, 20:53.

Azərbaycan, Bakı.